Uygulamalı Davranış Analizi

İngilizce olarak ABA (Applied Behavior Analysis) yöntemi olarak adlandırılan Uygulamalı Davranış

Analizi (UDA), davranışsal yöntem olarak adlandırılır ve davranış değiştirme yaklaşımları arasında

en sık kullanılan yöntemlerdendir. Bu yöntemde, bireyin davranışları ve davranışlarıyla ilişkili çevresel faktörler ayrıntılı olarak incelenir ve analiz edilir. Bir davranışın değiştirilmesinde çevresel etkenlerin etkili olduğu düşünülmektedir. Uygun pekiştireç tarifelerinin ve söndürme yöntemlerinin uygulanmasıyla istendik davranışlar elde edilmesi bu yöntemin en güçlü yanıdır.

Uygulamalı Davranış Analizi Uygulamalarının genel avantajları şunlardır:

. UDA somut gözlemlerden yola çıkar böylece bireye kazandırılması planlanan davranışın gözlemlenip gözlemlenmemesine dayanır.

. UDA sırasında kazandırılması ya da azaltılması istenen davranışların hangi oranda kazandırıldığı ya

da azaltıldığına göre uygulanan programa müdahale imkânı sağlar.

. Kısa zamanda davranış kazandırma, davranış değiştirme, problemli davranışların azaltılması

mümkün olabilmektedir.

. Uygulanan pekiştirme tarifeleri ile davranışın kalıcılığı sağlamak mümkündür.

Davranış değiştirme; Problem Davranışları Önleme ve Problem Davranışları Azaltma olarak iki ana

başlık altında toplanır. Problem Davranışları Önleme ise Yeni Davranış Oluşturma, Davranışları

Sürdürme ve Arttırma, Davranışların Kalıcılığını Sağlama olarak üç şekilde uygulanır. Öğrenci

gözlemlendikten sonra ne tür bir yol izleneceği eğitimcinin gözlem gücüne ve kararına göre

değişiklik gösterir. Bu nedenle eğitimci uygulayacağı yönteme çok iyi karar vermelidir.

Uygulamalı Davranış Analizinin Aşamaları:

. Gözlem Yapmak ve Hangi Davranışın Değiştirileceğine Karar Vermek : Uygulamalı davranış

analizi eğitimi, bireyi ayrıntılı şekilde gözlemlemekle başlar. Problem davranışı olan bireyin kayıt

teknikleri kullanılarak davranışlarına ilişkin fikir sahibi olunması gerekir. Bireyin gözlemlenerek

problem davranışlarının belirlenmesi ilk basamaktır. Bireyin davranışlarını gözlemlemek davranışın

şiddetinin belirlenmesi, kullanılacak yöntemlerin etkililiği hakkında fikir sahibi olma açısından

oldukça önemlidir. Problem davranışın belirlenmesi için kullanılacak gözlem teknikleri şunlardır:

a. Anektod kaydı : Gözlem yapan kişinin durum, ortam, ortamda bulunan kişiler, ne tür etkinlikler

yapıldığı, çocuğun davranışları,verdiği tepkiler, olumlu ya da olumsuz davranışları, çocuğun

davranışı üzerinde etkili olan kişilerin davranışları gibi tüm gerçekleşen durumları gözlem

süresinde ayrıntılı olarak olduğu gibi kayıt etmesidir. Anektod kaydı sonuçları öğretmene belli

davranışlar üzerinde çalışmasının gerekip gerekmediği hakkında fikir verir. Gözlem

tamamlandıktan sonra davranış değiştirme programının uygulanıp uygulanamayacağına karar

verilir.

b. Olay-sıklık kaydı : Önceden belirlenmiş bir davranışın sıklığının kayıt edilmesidir. Amaç

davranışın sayısını artırmak ya da azaltmak ise kullanılır. Çocuğun bir ders saati içerisinde kaç kez

yerinden klaktığı, arkadaşına kaç kez vurduğu, kaç kez tükürdüğü gibi sayılabilir olan problem

davranışların kayıt edilmesinde kullanılır.

c. Süre kaydı : Davranışın ne kadar uzun sürdüğünün değerlendirilmesidir. Davranışın ortaya

çıkışında başlama ve bitiş zamanları önemlidir. Örneğin sınıfta ders sırasında şarkı söyleme

problem davranışın olan bir çocuk için şarkı söyleme süresinin kaydının tutulması bu kayıt türüne

örnektir. Süre kaydı sayılamayan ve süresi uzun olan davranışların kayıt edilmesi için uygundur.

d. Bekleme süresi kaydı : Davranışın başlaması için verilen uyaran ile davranışın başlaması

arasında geçen sürenin kayıt edilmesidir. Örneğin verilen yönergeleri geç yerine getiren bir öğrenci

için öğrenciye ‘yerine otur’ komutu verildikten sonra öğrencinin yerine oturana kadar arada geçen

zaman diliminin kayıt edilmesi bekleme süresi kaydına örnektir.

NOT: Sıklık-olay kaydı, süre kaydı ve bekleme süresi kaydı kesin kayıt tekniklerindendir.

e. Aralık kaydı : Davranışın ne kadar ortaya çıktığını değerlendirmek için yapılan kayıttır. Sıklığı çok

olan bir davranış üzerinde çalışmak için yapılır. Gözlem süresi 10 ile 30 saniye aralıklara bölünür.

Davranış her ortaya çıktığında saymak yerine, gözlem süresindeki aralıklardan kaçında ortaya

çıktığı sayılır. Örneğin verilen etkinliği yapmada sıkıntı yaşayan bir çocuk için öğretmen gözlem

süresini 2 dakika olarak belirler. 2 dakikayı 10 ar saniyelik aralıklara böler. Gözlemci her 10 saniye

içinde çocuğun ödev yapıp yapmadığını kayıt eder. Aralık süresi davranışın sıklığına bağlı olarak

belirlenir.

f. Zaman örneklemesi kaydı : Bu kayıt tekniğinde gözlem süresi belirlenerek eşit zaman aralıklarına

bölünür.Aralıklar genellikle dakikadır. Gözlemci her aralığın sonunda davranışın ortaya çıkıp

çıkmadığını kayıt eder. Örneğin gözlem süresi 1 dakika olarak belirlenen bir davranış için 1 dakika

10 ar saniye olmak üzere altı parçaya bölünür. Davranış gözlem aralığı içinde değil her 10 saniyede

davranışı gösterip göstermediği kayıt edilir. Kısa süreli devam eden davranışlar için kullanılır.Diğer

kesin kayıt tekniklerine göre sonuçlar daha sınırlıdır.

g. Beceri analizi : Beceri analizi hem değerlendirme tekniğidir, hem de öğretim tekniğidir. Davranış

öğretilebilinecek en küçük basamaklarına ayrılır. Beceri analizi becerilerin güçlüğüne göre, yapılış

sırasına göre ve gelişimsel sıraya göre yapılabilir. Öğrencinin becerinin hangi basamağını

yapıp/yapamadığının tespit edilmesi açısından ayrıntılı bilgi verir.

h. Kalıcı ürün kaydı : Gözlemlenen bilgi davranışın kendisi değil sonucudur. Davranış sonunda elde

edilen ürünlerin değerlendirilmesidir. Öğrencinin haftalık sınav kağıtlarının incelenmesi, dakikada

kaç kelime yazdığı, kaç etek giyebildiği vs. nin gözlemlenmesi kalıcı ürün kaydına örnektir.

Tüm bu tekniklerden uygun olanların uygulanması sonucu, öğrencide var olan problem davranış

belirlenir bunun yanında problem davranışın hangi sıklıkla ne şekilde ortaya çıktığı, problemin

altında yatan nedenler de kendiliğinden ortaya çıkmış olur.

. Davranışsal Amacın Tanımlanması : Hedef davranış bizim öğrenciye kazandırmak istediğimiz

davranış ya da problem davranış yerine ortaya koyduğumuz alternatif olan davranıştır. Hedef

davranış tanımlanırken ölçülebilir, gözlenebilir ve olumlu ifadelerin yer almasına dikkat edilmelidir.

Yoruma yol açmayacak şekilde tanımlanmalıdır. Örneğin ‘’Öğrenci matematik dersiyle ilgili verilen

ödevi bitirir’’ şeklinde bir cümle kurduğumuzda hedef davranışı tanımlamış oluruz. Hedef davranış

tanımlandıktan sonra davranışsal amacımızı yazmamız gerekir. Davranışsal amaç yazılırken birey,

davranış, koşul ve ölçüt öğeleri kullanılmalıdır.

"Ayşe, kendisinden yapması istendiğinde 20 toplama işleminden 15’ini bağımsız olarak doğru

şekilde yapar." cümlesi, doğru yazılmış bir davranışsal amaç örneğidir. Bu cümledeki Ayşe sözcüğü

birey, kendisinden yapması istendiğinde cümlesi koşul, 20 toplama işleminden 15 i cümlesi ölçüt,

doğru şekilde yapar cümlesi ise davranıştır.

Davranışsal amaç belirlendikten sonra çocuk için uygulanacak programın hazırlanması aşamasına

geçilir.

. Uygulanacak Programın Hazırlanması/Uygulama : Problem davranışları ortadan kaldırmak için

davranış değiştirme yöntemlerinden hangisinin kullanılacağına karar vermek önemlidir. Problem

davranışları önleyici ya da problem davranışları azaltıcı teknikler mi kullanılacak, eğitimci bu

konuda öğrenci için en doğru kararı vermelidir. Bunun yolu da iyi bir gözlem yapmaktan geçer.

Davranış değiştirmede eğitimci ortam ve davranışın sonucunu değiştirmelidir ki, öğrencinin

hareketleri de bu yönde değişsin.

Eğitimci öğrenciye yeni bir davranış kazandıracaksa kullanacağı yöntemler şunlardır:

a. Pekiştireç kullanma : Pekiştireçler davranış değiştirmede kullanılan olmazsa olmaz

yöntemlerdendir. Eğitimci öncelikle çocuğun sevdiği nesne ya da etkinlikleri, hoşlandığı ya da

hoşlanmadığı durumları belirlemelidir. Çünkü davranış değiştirmede sonucu değiştirmek için

pekiştireçlerin kullanılması gerekmektedir.

Pekiştireç türlerini şu şekilde sıralayabiliriz:

- Birincil pekiştireçler ; bireyi doğrudan ödüllendiren (yiyecek, top, içecek) gibi pekiştireçlerdir.

Müzik, pilli oyuncaklar, koku gibi çocuğa davranış sonunda doğrudan verilen duygusal pekiştireçler

de birincil pekiştireçler arasında yer almaktadır.

- İkincil pekiştireçler ise; doğal olmayan, birincil pekiştireçlerle eşleştirilmiş, öğrenilmiş koşullu

uyaranlardır. Bağımlılığı azaltmak için birincil pekiştireçlerle eşleştirilir.

- Sosyal pekiştireçler ; sosyal geçerliliği olan sözler, dokunmak, gülümsemek gibi pekiştireçlerdir.

- Genelleştirilen pekiştireçler ; Bu pekiştireçlere sembol pekiştireç adı da verilir. Yıldız, puan,

sticker gibi pekiştireçlerdir.

- Etkinlik pekiştireçleri ; Oyun oynamak, parka gitmek, bilgisayarla oynamak gibi etkinlikleri içine

alır.

- Premack ilkesi pekiştireçleri ; Ödevini yaptıktan sonra dışarı çıkabilirsin gibi çocuğa peşinen ve

açık şekilde sunulan pekiştireçlerdir.

Pekiştireçler sınırında, öğrenci için cazibesini kaybetmeyecek şekilde ve zamanlama olarak dikkatli

şekilde kullanılmalıdır. Olumlu davranıştan hemen sonra çocuğa verilmelidir. Hangi olumlu

davranışı nedeniyle verildiği de çocuğa mutlaka açıklanmalıdır.Çocukta davranış değişiklikleri

gözlendikten sınra pekiştireçler mutlaka geri çekilmelidir.

Pekiştireçi kullanma tarifeleri ise şunlardır:

- Sürekli pekiştirme ; Her doğru tepkiden sonra pekiştireç verilmesidir.

- Aralıklı pekiştirme ; Belli sayıda doğru tepkinden sonra ve ya belli zaman aralığından sonra

pekiştireç verilmesidir.

- Sabit zamanlı pekiştirme ; Belirlenen sabit zamanlarda yapılan pekiştirme. Her 40 saniyede bir

gibi.

- Değişken zamanlı pekiştirme; Zamanın değişken olmasıyla yapılan pekiştirme. İlk başta 20

saniyede bir yapılan pekiştirme daha sonraki olumlu bir davranışta 50 saniyeye çıkarılır.

- Sabit oranlı pekiştirme; Pekiştirme oranının sabit kalmasıyla yapılan pekiştirme. Her 3 doğru

tepkiden sonra pekiştirme yapılması.

- Değişken oranlı pekiştirme; Her 3 davranıştan sonra pekiştirme yapılır sonrasında ilk doğru

tepkiden sonra pekiştirme yapılır. Pekiştirme oranı değişkenlik gösterir.

b. Yardım ve ipuçlarının kullanılması : Yardım, hedef davranışın ortaya çıkmasına neden olan

davranıştan hemen önce sunulan ekstra fiziksel uyaranlardır. Genellikle yeni bir davranış

kazandırılacağı zaman kullanılır. İpucu ise sözel olarak yapılan ayrdımdır.

Yardım türleri şunlardır:

- Doğal yardım ; çocuğa doğal ortamda zamanında verilen yardımdır. Doğal yardımda zamanlama

çok önemlidir. Örneğin çocuk o gün dışarı çıkmayacaksa çocuğa ayakkabı boyamayı öğretmek kalıcı

olmayabilir. Yatak toplama becerisinin çocuk sabah yataktan kalkar kalmaz çalışılması doğal yardıma örnektir.

- Sözel yardım ; sözel olarak çocuğa verilen, uyaran ipucudur.

- Model olma ; istenilen davranışın hepsinin ya da bir kısmının model olunarak taklit edilmesinin

sağlanması.

- İşaret yardımı ; öğrencinin dikkatini çekmek için sergilenen gösterme davranışıdır.

- Fiziksel yardım ; öğrencinin doğru tepkiyi vermesi için fiziksel olarak yapılan yönlendirmedir.

Yardımın zamanla geri çekilmesi, öğrencinin hedef davranışı bağımsız olarak yerine getirmesi için

olmazsa olmazdır.

Eğitimci, mevcut problem davranışları azaltacak ise kullanacağı yöntemler şunlardır:

- Alternatif/uyuşmayan davranışın ödüllendirilmesi ; problem davranışın zıttı olan alternatif bir

davranışın pekiştirilmesi yöntemidir. Örneğin sürekli ayağa kalkma davranışı olan bir çocuğun

oturma davranışının pekiştirilmesidir. Uzun zaman alan bir yöntemdir.

- Görmezden gelme/söndürme ; öğrenci problem davranışı ilgi ve dikkat çekmek amacıyla

gösterdiği zamanlarda kullanılabilir bir yöntemdir. Öğrencinin problem davranışı görmezden

gelinir. Görmezden gelinerek söndürme tekniği kullanılmış olur.

- Ceza ; öğrenciye hoşlanmayacağı bir uyaran sunmaktır. Ceza öğrencinin sevdiği bir nesneyi ya da

etkinliği elinde almak (mola / bedel ödeme) ya da ona hoşlanmayacağı bir şey sunmak olarak iki

şekilde yapılır. Öğrenciyi sınıftan dışarı çıkartmak ikinci tür ceza, öğrenciyi arkasını döndürerek tek

ayak üstünde bekletmek ise birinci tür cezadır.

- Biçimlendirme ; çocuğun bildiği davranışlar içerisinde var olan hedef davranışa en yakın

davranışın ödüllendirilmesidir. Örneğin eğitmenin gözünüzün içine bakmayan bir öğrenciyi

eğitmen karşısına oturtur. Gözünün Öğrenci eğitmenin gözünün içine bakmayacağı için pekiştireç

kazanamaz fakat eğitmen çocuk vücudunu kendisine döndürdüğü zaman onu pekiştirirse, hedef

davranışa yani gözünün içine bakma davranışına en yakın davranışı pekiştirmiş olur.

Biçimlendirme için öğretilecek becerinin beceri analizi yapıldıktan sonra birinci basamaktan

pekiştirme işlemine başlamak yöntemin doğru uygulanabilmesi için ilk adımdır.

Davranış değiştirme programı hazırlanırken pekiştireç kullanılacaksa uygun pekiştirecin ve

tarifenin belirlenmesi, diğer yöntemler kullanılacaksa hangi yöntemlerin kullanılacağının

belirlenmesi ve ne zaman ne şekilde çocuk üzerinde uygulanacağı belirlenmelidir. Sınıf ortamı ve

araç gereçler, dersin planlanması davranış değiştirme-davranış sağaltımı programına göre

planlanmalıdır. Planlanan çerçevede de eğitimci tarafından uygulanmalıdır.

. Uygulama Sürecinde Veri Toplanması : Planlanan davranış değiştirme programı uygulanırken,

eğitimcinin kayıt yaparak uyguladığı yöntemin sonuçlarını görmesi açısında kayıt tutması gereklidir.

Tuttuğu kayıtları inceleyen eğitimci uyguladığı programın işe yararlığını görmesi açısından

önemlidir. Programında başarısız olan eğitimci problem yaşanılan uygulamanın belirlenmesinin

ardından yöntemini, materyallerini ya da ortam düzenlemelerini değiştirerek başarıya ulaşma

yolunda adım atar.

. Uygulamayı Bitirme : Bu basamakta uygulanan davranış değiştirme programının

sonlandırılmasına ya da devam edilmesine karar verilir. Öğrencide gözlenen davranış değişiklikleri

kayıt edilerek hazırlanan planın değerlendirme bölümüne gerekli notlar alınır.